EYUP SALAHATTİN KARAKAŞ
Sağlıklı Günler
Spor Yaralanmaları
SPOR YARALANMALARI
Her geçen gün, düzenli spor yapanların sayısı artmaktadır. Bilinçli yapılmadığı takdirde, sağlık için yapılan sportif egzersizler insan sağlığını bozabilmektedir. Günümüzde çok sayıda insan spor yaparken yaralandığı için ortopedi kliniklerine baş vurmaktadır.
Spor yaralanması iki türlü olur. Akut yaralanmalar, ani bir travma sonucu oluşur. Özellikle temas sporlarında kemik, kas, tendon ve bağlarda kırıklar, ezilmeler, yırtılmalar sıklıkla olabilmektedir. İkinci tür spor yaralanmaları ise aşırı yüklenme sonucu meydana gelir. Daha çok uzun mesafe koşuları gibi dayanıklılık sporları yapanlarda görülür.
Spor yaralanmalarını şöyle sınıflandırmak mümkündür:
Kırıklar
Çıkıklar
Kas ve tendon yaralanmaları (ezilmeler, kramplar, tendinitler, tendon kopmaları)
Bağ yaralanmaları
Eklem içi yaralanmalar (eklem kıkırdağı kırıkları, menisküs yırtıkları v.b.)
Sıcak çarpmaları
Kas ve onların kemiklere yapıştığı yerlerdeki dokular (tendonlar) sportif aktiviteler esnasında yaralanabilir. Bu yaralanmalar ezilmeler veya gerilme ve kopmalar şeklinde olabilir. Kaslara kramp girmesi de egzersizler esnasında sıkça karşılaşılan bir olaydır.
Kas Ezilmeleri
Özellikle ikili mücadele gerektiren sporlarda görülür. Künt bir objenin vücuda çarpması ile oluşur. Ciltte herhangi bir kesi yapmadan altındaki kaslarda ve diğer bağ dokularında ezilmeler olur. Sert bir zemine düşünce vücudun yere çarpması ile de meydana gelebilir. Bu tip yaralanmaların çoğu ciddi değildir ve spora devam etmeye mani olmaz; çabucak iyileşir. Bazen de çok sert darbeler sonucu kaslarda ciddi hasarlar oluşabilir ve sporcu haftalar boyu spordan uzak kalabilir.
İlk Yardım
Çarpma sonucu o bölgede kas içerisine kanamalar olur, şişlik meydana gelir ve yakındaki eklemlerin hareketleri kısıtlanır. Kanamaya bağlı olarak o bölgede cilt mor olarak görülür. Ağrıyı kontrol etmek ve kanamayı durdurmak ve inflamasyonun oluşumunu engellemek için kas hafif gergin durumda istirahata alınır ve şu tedbirler alınır:
İstirahat: yaralı bölge daha fazla hasar görmesin diye spora ara verilir, kol veya bacak istirahata alınır.
Buz: Bir naylon torba içerisine yarleştirilmiş buzlar havluya sarılarak tatbik edilir. Yirmi dakika uyguladıktan sonra beş dakika buz uzaklaştırılır ve sonra tekrar uygulanır. Böylece hadisenin şiddetine göre birkaç saat bu tedaviye devam edilir.
Kompresyon: Yaralı bölge elastik bandaj ile sarılarak komprese edilir.
Yüksekte tutma: Yaralı kol veya bacak kalp seviyesinin üzerinde tutulur. Bu şekilde daha fazla kanama olmamasına ve şişlik oluşmamasına çalışılır.
Şiddetli Yaralanmalar
Yaralı dokular içerisinde kan birikince dışardan şişlik şeklinde ve mor olarak görülür (hematom). Bazen kanama ve şişlik o kadar çok olur ki sporcu şoka girebilir. Çok şiddetli çarpmalar sonucu kırık, kas liflerinde ve bağlarda yırtıklar, çıkıklar meydana gelebilir. Çarpma sonucu iç organlarda da yaralanmalar olabilir.
Ciddi durumlarda doktora gitmek gerekir. Doktor teşhis için hastayı muayene eder ve yardımcı görüntüleme sistemlerinden (röntgen, MR, tomografi v.b.) faydalanabilir. Bazı durumlarda sinir sisteminin de değerlendirilmesi gerekir.
Tedavi
Birçok sporcu herhangi bir cerrahi müdahaleye gerek kalmadan iyileşebilir. Genellikle inflamatuar giderici ilaçlar verilir. Yaralı bölgeye masaj yapılmamalıdır. İlk 24-48 saat, yukarda anlatılan istirahat, buz, kompresyon ve yüksekte tutma şeklinde özetlenen tedaviye devam edilmelidir. Bu tedbirler kanamayı ve şişliği en az düzeyde tutar. İyileşme sağlanınca kasları rehabilite edici egzersizlere başlanılır. Kan birikintisi çok fazla ise ve günler geçmesine rağmen iyileşme olmuyorsa, doktor ameliyatla kanı boşaltabilir.
Rehabilitasyon
Birkaç gün sonra inflamasyon azalır ve hasarlı dokular iyileşmeye başlar. Bu safhadan sonra doktor sıcak uygulama tavsiye edebilir. Aynı zamanda rehabilitasyonu gerçekleştirmek için egzersizlere başlanılır. Yaralanmanın şiddetine göre, sportif aktivitelere dönüş birkaç haftalık bir süre alabilir. İyileşme tamamlanmadan önce yaralı bölgeye fazla yük bindirilirse, iyileşme dokusu (skar) büyük olur; o da daha farklı problemlere yol açar.
Rehabilitasyonun ilk döneminde, eklem hareketlerini artırmak için, nazikçe yapılan germe egzersizlerini başlanılır.
Hareketler kazanıldıktan sonra, kasları güçlendirici egzersizler yaptırılır.
Eklemler, hareketlerini ağrısız bir şekilde, tam olarak yapmaya başlayınca doktor öncelikle temas gerektirmeyen sporlara dönülmesine izin verir.
Spora Dönüş
Sporcu, eski gücünü, dayanıklılığını ve eklem hareketlerini kazandıktan sonra temas sporlarına başlayabilir. Yaralanmaların tekrar etmemesi için dizlik, baldırlık, bileklik gibi koruyucu destekler giyilmesi gerekebilir. Korunması istene bölgeler yastıkçıklar ile desteklenebilir. Bu yastıkçıklar çarpmalara, darbelere karşı vücudu korur.
Komplikasyonlar
İyi bir tıbbi tedavi ve doktorun önerileri doğrultusunda hareket edilirse bir takım ciddi komplikasyonlardan korunmak mümkün olur.
Kompartman sendromu: Bazı özel durumlarda, kol, bacak, ayak kasları içerisine olan ani ve şiddetli kanamalar çok ağrılı şişlikler yol açar. Bu şişlik ve kanamalar nedeniyle kas içi doku basıncı yükselir ve bu baskılar sonucu damarlar görev göremez hale gelir. Dolayısıyla, hücrelere gerekli olan oksijen ve diğer maddeler ulaştırılamaz. Bozulan kan dolaşımının düzeltilmesi için acil cerrahi müdahale gerekir.
Miyozitis ossifikans: Kas içerisine olan kanamalardan sonra çok hızlı rehabilitasyon programı uygulanınca miyozitis ossifikans gelişebilir. Bu durumda kas dokusu içerisinde kemikleşme olur. Ağrı vardır ve giderek eklem hareketleri kısıtlanır. Çok şiddetli biçimde yapılan germe egzersizleri hadiseyi daha da kötüleştirir. Egzersizlerin nazik bir şekilde yapılması gerekir. Oluşan kemik dokusunun cerrahi olarak çıkarılması gerekebilir.
Kramplar
Bir kasın istek dışı olarak ve kuvvetli bir şekilde kasılıp kalmasına kramp diyoruz. Kramp iskelet kaslarından herhangi birinde görülebilir. Kasın bir kısmında olabileceği gibi tamamında da kramp meydana gelebilir. Krampın sıklıkla görüldüğü kaslar şunlardır:
Baldır arkası kaslar (gastreknemius)
Uyluk arkasındaki kaslar (hemstringler)
Uyluk ön kısmındaki kaslar (kuadriseps)
Kramp ayak, el, kol, karın ve göğüs kafesi kaslarında da sıklıkla olabilir. Kramp esnasında hafif bir ağrı olabileceği gibi şahsı bayıltacak kadar şiddetli de olabilir. Kramp halindeki bir kasa dokunulduğunda normale göre çok daha sert olduğu görülür. Bu durum birkaç saniye de sürebilir, 15 dakikaya kadar da uzayabilir. Aynı kasta birkaç kere arka arkaya kramp oluşabilir.
Kramp Nedenleri
Krampın tam olarak sebebi bilinmemektedir. Aşırı yorgunluğa bağlı olarak kasılmanın kontrol edilememesi bir sebep olabilir. Ayrıca, sıcak havalarda spor yapılması, susuzluk, mineral ve tuz (elektrolit) eksikliği yaparak krampa yol açabilir.
Germe egzersizleri ve yorgunluk: Kaslar kasılabilen ve uzayabilen liflerden yapılmıştır. Bu lifler kasıldığında boyları kısalır ve kuvvet oluşturur, gevşediklerinde ise boyları uzar. Germe egzersizleri ile kasların boyları uzatılırsa, egzersiz esnasında daha rahat bir şekilde kasılıp gevşeyebilirler. Kondisyonu iyi olmayan kimseler egzersiz esnasında daha çabuk yorulurlar. Bu yorgunluk sinirsel refleksleri etkiler ve kas kasıldıktan sonra gevşemeyebilir. Uzun süreli egzersizler, kaslarda laktik asit gibi metabolik aktivite ürünlerinin birikmesine yol açar. Bu maddelerin miktarının artması da kasılmalara neden olabilir.
Sıcaklık, susuzluk ve elektrolit eksikliği: Sıcak havalarda kramp daha sık görülür. Çünkü terleme ile insan su, tuz ve elektrolit (potasyum, magnezyum, kalsiyum v.b.) kaybeder. Bu maddelerin eksilmesi kramp nedeni olabilir.
Kimlerde Kramp Olabilir
Hemen herkes hayatının bir döneminde kramp geçirmiştir. Yüzerken, futbol veya basketbol oynarken veya buna benzer egzersizleri yaparken aniden kramp girebilir. Bazen de, otururken, yürürken veya uyurken olabilir.
Bazı insanlarda kramplar çok daha sık görülür. Dayanıklılık sporu (uzun mesafe koşucuları v.b.) yapanlarda ve yoğun fizik aktivite gösteren yaşlılarda da kramplar sık oluşur.
Fizik kondisyonun tam gelişmediği sezon öncesi dönemde sporcular daha çabuk yorulacağı için, kramplar da sık görülür. Yoğun ve uzun süreli bir idmandan sonra kramp görülme ihtimali daha yüksektir.
Yaşlı kimselerde inaktivite nedeniyle kaslar atrofik olduğu için daha çok kramp oluşur. Yaşlandıkça kaslar eskisi gibi kuvvetli ve sert biçimde kasılamaz; daha çabuk yorulur. Susuzluk hissinin azalması ve sıcağa olan cevabın değişmesi de krampların yaşlılarda sık görülmesinin sebebidir.
Tedavi Ve Koruma
Kramp genellikle kendiliğinden geçer. Doktora müracaat gerekmez. Şunlar yapılabilir:
Krampı tetikleyen hareketlere son veriniz
Kası kibar bir şekilde geriniz ve masaj yapınız
Kas kasılı ve sert durumda iken sıcak, sonraki dönemde ise soğuk uygulayınız.
Kramplarda kaçınmak için idmanlarla fizik kondisyonunuzu yükseltiniz. Isınma hareketleri sonrasında germe egzersizleri yapınız.
Krampları önlemek için vücudu susuz bırakmamak gerekir. Özellikle çocukla yoğun egzersizlerden sonra su içmeyebilirler; bu konuda dikkatli olunmalıdır. Şunları yapınız:
Susuzluk hissi oluşmadan, belirli aralıklarla su içiniz
Susuzluk hissederseniz çok daha fazla su içiniz
Çok sıcak havalarda spor yapıyorsanız tuz ve elektrolit kayıplarınızı telafi etmeye çalışınız.
Doktora Ne Zaman Gidilir
Krampların çoğu kendiliğinden geçer ve doktor muayenesi gerekmez ama bazen de ciddi sağlık problemlerinin belirtisi olabilir. Yoğun ve uzun süreli egzersizler yapılmamasına rağmen sık sık kramplar oluyorsa doktora gitmek gerekir. Dolaşım ve beslenme bozuklukları ve sinir sistemi, metabolizma ve hormon hastalıkları kramp nedeni olabilir.
Kas Ve Tendon Kopmaları
Kas ve tendonlarda bükülme ve gerilmeler sonucu kopmalar olabilir. Aslında kasların kemiklere yapışmasını sağlayan tendonlar çekme kuvvetine karşı çok dayanıklıdır ama anormal yüklenmeler bu tip yaralanmalara sebep olabilir. Kas lifleri ise ani bir kasılma ile gerilebilir ve kopabilir.
Oluş Mekanizmaları
Profesyonel ve amatör sporcularda olabileceği gibi herhangi bir kimsede de bu tip yaralanmalar meydana gelebilir. Vücut ağırlığı fazla olanlarda ve fizik kondisyonu iyi olmayanlarda daha sık görülür.
Bütün spor ve egzersizler hatta yürüme bile kas ve tendon yaralanmaları için risk taşır. Yapılan spor dalına göre farklı anatomik bölgelerde görülür. Futbol, güreş, basketbol, hokey gibi temas sporları daha fazla risk taşır. Bu spor dallarında daha çok bacak ve ayak kaslarında yaralanmalar olur. Jimnastik, tenis, kürek ve golf gibi elin sıkı kavramasını gerektiren sporlarda ise el kaslarında görülür. Dirsek kaslarındaki yaralanmalar ise daha çok raket kullanılan ve fırlatma gerektiren egzersizlerde oluşur.
Belirtiler
Yaralanmalar şiddetine göre hafif, orta veya ağır olabilir. Hepsinde kas ağrısı, şişlik, kaslarda kuvvet azlığı olur. Ağır tip yaralanmalarda kas lifleri kısmen veya tamamen yırtılmıştır. Orta şiddetteki yaralanmalarda ise yırtılma yoktur ama kaslarda fonksiyon kaybı olur. Hafif yaralanmalarda kas lifleri sadece biraz gerginlik yaşamıştır. Bu tip yaralanmaların sıklıkla görüldüğü bölgeler şunlardır:
Bel ve sırt: Omurgaları destekleyen kaslar bükülme, gerilme, yırtılma sonucu yaralanabilir. Sık sık zıplama gerektiren basketbol, voleybol gibi sporlarda daha sık görülür.
Uyluk Bölgesi: uyluğun arkasındaki kaslarda da (hemstringler) gerilmeler ve yırtılmalar sık olur. Yaralanma o kadar şiddetli olabilir ki sporcu aylarca spordan uzak kalabilir. Uyluk ön kısmındaki kas (kuadriseps) ile hemstringler arasındaki güç dengesizliği yaralanmayı kolaylaştırır. Hemstring yaralanmaları tekrarlayabilir.
TEDAVİ
İstirahat, buz uygulaması, yüksekte tutma ve baskılama hasarı en az boyutta tutar. Hafif yaralanmalar hariç, diğerlerinde doktor muayenesi gerekir. Ağır yaralanmalarda cerrahi müdahale ve uzun süreli istirahat gerekebilir. Hafif ve orta şiddetteki yaralanmalarda aktivite değişiklikleri ve rehabilitasyon egzersizleri tavsiye edilir.
Koruyucu Tedbirler
Bu tip yaralanmalarda hiç kimse muaf değildir.Ama önlemek için bazı tedbirler alınabilir:
Kas güçlerini artırıcı idmanlar yapılmalı
Her gün germe egzersizleri yapılmalı
Ayakkabı seçimine dikkat edilmeli
Dengeli beslenilmeli
Her türlü spor aktivitesinden önce ısınılmalı
Yapılan sporun gerektirdiği koruyucu malzemeler kullanılmalı
Bağlar (ligament) eklemlerin içinde veya etrafında bulunur. Eklemi yapan kemikleri birbirine sıkıca bağlar. Dayanıklı bağ dokusundan oluşmuştur. Eklem stabilitesini sağlar; kopunca spor yapmak güçleşir.
Sebepler
Direkt veya indirekt mekanizmalarla (düşme, çarpışma v.b.) olur. Eklem zorlanınca bağlar gerilir; zorlanma devam ederse kopmalar olur. Diz ve ayak bileği eklemlerinde sık görülür. Düşme veya çarpışma sonucu eklemlerde gerilmeler, burkulmalar, dönmeler olunca bağlarda da problemler ortaya çıkar.
Profesyonel veya amatör sporcularda olabileceği gibi herhangi bir kimsede de görülebilir. Kilosu fazla olanlar ve fizik kondisyonu yetersiz olanlarda risk daha fazladır.
Belirtiler
Olayın şiddetine göre derecesi değişmekle beraber hemen her
sporcuda ağrı, yanma hissi, şişlik olur. Sporcu, şiddetli yaralanmalarda, bağın kopmasına ait bir “tak” sesi duyabilir. Bağ kopunca eklem fonksiyonları bozulur şiddetli ağrı olur. Bağda orta şiddette bir yaralanma olmuş ise, gerilmeye bağlı kısmi yırtıklar olmuştur. Hafif derecedeki gerilmelerde ise yırtık oluşmaz, ağrı vardır fakat fonksiyon kaybı olmaz.
Tedavi
İstirahat, buz uygulaması, yüksekte tutma ve baskılama hasarı en az boyutta tutar. Hafif yaralanmalar hariç, diğerlerinde doktor muayenesi gerekir. Ağır yaralanmalarda cerrahi müdahale ve uzun süreli istirahat gerekebilir. Hafif ve orta şiddetteki yaralanmalarda aktivite değişiklikleri ve rehabilitasyon egzersizleri tavsiye edilir.
Koruyucu Tedbirler
Bu tip yaralanmalarda hiç kimse muaf değildir.Ama önlemek için bazı tedbirler alınabilir:
Kas güçlerini artırıcı idmanlar yapılmalı
Her gün germe egzersizleri yapılmalı
Ayakkabı seçimine dikkat edilmeli
Dengeli beslenilmeli
Her türlü spor aktivitesinden önce ısınılmalı
Yapılan sporun gerektirdiği koruyucu malzemeler kullanılmalı
Dizin en fazla yaralanmaya uğrayan kısmı menisküslerdir. Menisküsler, “C” şeklinde, kıkırdak yapıda oluşumlardır. Her dizin içerisinde, iç ve dış tarafta olmak üzere iki tane vardır. Diz ekleminin yük taşımasına yardım eder ve hareketlerin düzenli olmasını sağlar.
Özellikle futbol gibi temas sporları yapanlarda, dizin ani dönmesi, bükülmesi veya zorlanması esnasında yırtılır.Gençlerde ön çapraz bağ yırtığı gibi ek yaralanmalarla birlikte olabilir. Daha yaşlı kimselerde ise herhangi bir travma olmadan da, kıkırdak yapının bozulması sonucu menisküsler kolaylıkla yırtılabilir.
.jpg)
Belirti ve Bulgular
Menisküs yırtılırken bir kopma sesi duyulabilir. Çoğu insan bu yırtılmaya rağmen yürümeye eğer sporcu ise aktiviteye devam edebilir. İnflamasyon gelişirse diz ağrılı hale gelir ve şunlar ortaya çıkar:
Dizde sertlik ve şişlik
Eklem çizgisinde hassasiyet
Eklemde sıvı toplanması (şişlik)
Tedavi edilmezse, yırtık menisküs parçası eklemde takılmalara, kilitlenmelere sebep olur. Menisküs yırtığı şüphesi varsa, bir ortopedi uzmanına görünmek gerekir.
Teşhis
Doktora gidince ne olduğu tam olarak anlatılmalıdır. Doktor öncelikle muayene yapar. Dizde ağrı yapan diğer sebepleri ekarte etmek için röntgen filmi çekilir. Yumuşak dokuları daha iyi görmek için, bazen manyetik rezonans (MR) görüntülemesinden de faydalanılır. Tam bir teşhis için artroskopi de gerekebilir.
Menisküs yırtıkları küçük ise kendiliğinden iyileşebilir. Kendiliğinden iyileşmediği durumlarda cerrahi tedavi gerekir.
Cerrahi Tedavi
Dizde şişlik, ağrı ve sertlik devam ederse cerrahi tedaviye baş vurulur. Beraberindeki ek travmalara ve hastanın yaşı da göz önüne alınarak tedavi planlanır. Yırtık olan menisküs dikileceği gibi, kısmen veya tamamen çıkarılabilir. Bu işlem artroskopik olarak yapılır. Ameliyattan sonra egzersizlerle rehabilitasyon sağlanır.
Her yıl binlerce kişi dizlerindeki problemler nedeniyle doktorlara müracaat etmektedir. Hareketli bir hayat yaşamamızda dizin hayati rolü vardır. Bu hareketli hayat dize çok yükler bindirir. Dizin bu yüklere rağmen stabil olmasını onun bağları sağlar. Dizde iki gurup bağ vardır: Çapraz bağlar ve yan bağlar.
Çapraz Bağlar
Çapraz bağlara dizin içerisindedir. Uyluk ve bacak kemiklerini birbirine bağlar. Gergin bir ip gibi dizin öne arkaya kaymasını önler. Dizin normal olarak hareket edebilmesi için stabil olması gerekir.
Bu bağlar çapraz denilmesinin sebebi, diz içerisinde birbirlerini çaprazlayarak durmaları nedeniyledir. Öndekine, ön çapraz bağ (ÖÇB), arkadakine ise arka çapraz bağ (AÇB) denir.
Ön Çapraz Bağ Yırtıkları
ÖÇB bacak kemiğinin (tibia) uyluk kemiğine (femur) göre öne kaymasını önler. Şu durumlarda yırtılabilir:
Hızlı bir şekilde yön değiştirme
Hızlı koşarken aniden yavaşlama
Yüksekten atlama
Futbol oynarken olduğu gibi direkt çarpmalar
ÖÇB Yırtıklarının Teşhisi
Çapraz bağ yırtıldığında hemen bir ağrı olmayabilir. Ama dizinizin boşa gittiğini hissederiniz ve bir kopma sesi duyarsınız. Diziniz 2-!2 saat içerisinde şişer ve ağrı başlar. Bu durumda, buz uygulamanız ve dizinizi yukarda tutmanız iyi olur. Daha sonra bir ortopediste müracaat etmelisiniz.
Yırtılmış bir ÖÇB ile yürürseniz ve koşarsanız, dizinizin kıkırdaklarını aşındırabilirsiniz. Çünkü ani hareketlerde bacak kemiği öne doğru kayar ve anormal sürtünmeler olur.
ÖÇB Yırtıklarında Teşhis
ÖÇB yırtıklarında teşhis esas olarak fizik muayene ile konur. Röntgen ve manyetik rezonans görüntülemeden (MR) de faydalanılır.
ÖÇB’ın kısmi yırtıkları cerrahi bir tedavi istemeyebilir. Tam yırtıklar ise önemlidir, özellikle genç ve aktif kimselerde ameliyat gerekir.
ÖÇB Yırtıklarında Tedavi
Hem cerrahi hem de cerrahi dışı tedaviler uygulanır.
Ameliyatsız Tedavi:
Yaşlılarda ve aktif olmayan kimselerde uygulanır
Dizin stabilitesi yeterli ise ameliyat yapılmaz
Hastaya dizlik verilir ve kasları güçlendirilir
Ameliyat ile tedavi:
Genellikle artroskopik olarak (kapalı) yapılır. Tamir için başka bir tendon kullanılır.
Ameliyattan sonra gene dizlik ve kas gücünü artıran egzersizler gerekir.
Arka Çapraz Bağ Yırtıklar Yırtıkları
Arka çapraz bağ (AÇB), ÖÇB kadar sık yaralanmaz. Yanlış bir hareket veya dizler üzerine düşme sonucu, dizde çok zorlanma olursa yırtılabilir. AÇB yırtıldığında da stabilite bozulur, çünkü bacak kemiği arkaya doğru kayabilir. Tıpkı ÖÇB yırtıklarında olduğu gibi kıkırdak aşınmalarına ve artirite sebep olur.
AÇB Yırtıklarında Tedavi
AÇB yırtıklarında çoğu zaman dizde instabilite belirtileri oluşmaz, iyi bir rehabilitasyon programı sporcular için bile yeterli olur. Bazen AÇB bacak kemiğine yapıştığı yerden kemik parçasını koparabilir. Bu durumda ameliyat gerekir.
Yan Bağlar
Yan bağlar dizin iç ve dış tarafındadır. İç yan bağ uyluk kemiği ile bacak kemiğini birbirine bağlar. Dış yan bağ ise uyluk kemiği ve kaval kemiği arasındadır. Her ikisi birden dizin sağa, sola doğru açılanmasını önler. İç yan bağ daha sık olarak yırtılır.
Yan Bağ Yırtıkları
İç yan bağlardaki küçük yırtıklar konservatif olarak tedavi edilir. Bağ iyileşinceye kadar istirahat önerilir. Başlangıçta buz uygulamak faydalı olur. Diz şişmesin diye kompresyon bandajı sarılır ve yukarda tutulur. Daha sonra bir rehabilitasyon programı gerekebilir.
Bağ tam olarak yırtılmışsa, ameliyat gerekebilir. Ameliyattan sonra gene rehabilitasyon programı uygulanır.
Çapraz ve yan bağ yaralanmalarından sonra sıklıkla şu rehabilitasyon programı uygulanır:
Hareketliliği artırmak için pasif büküp açma egzersizler yapılmalı
Eklem hareketlerini kontrol etmek için dizlikler takılmalı
Uyluğun ön ve arkasındaki, dize hareket sağlayan kasların güçlendirilmeli
Basit güçlendirme egzersizlerini takiben, sabit bisiklet sürme ve serbest ağırlıklarla çalışma yapılmalı
Diz kasları normal gücüne kavuşunca ve diz stabilitesi sağlanınca dizlik kullanmaya son verilir.
Sporda sık görülebilecek yaralanmalardan biri de stres kırıklarıdır. Stres kırıkları aşırı yüklenme sonucu oluşur. Diğer cisimlerde olduğu gibi kemiklerde de art arda gelen yüklenmeler sonucu kemiklerde yorgunluk olur ve bunun sonucu kırık meydana gelir. Bu yüklenmelerin kaslarda yorgunluk yaratması ve buna bağlı olarak kasların şok absorbe edici özelliğinin azalması bu tip kırıkların oluşumunu kolaylaştırır. Stres kırıklarının çoğu vücut ağırlığını taşıyan bacak ve ayak kemiklerinde olur.
Sebepler
Yapılan sportif aktivitenin süresinin ve yoğunluğunun hızlı biçimde artırılması stres kırıklarına yol açabilir. Ayrıca oyun alanındaki yüzey değişiklikleri de bir sebep olabilir. Sürekli yumuşak zeminli bir kortta oynayan tenisçi sert zeminde oynarsa stres kırığı riskini almış olur. Uzun mesafe koşucularının koşu süresini hızlı bir şekilde uzatması bu açıdan doğru değildir.
Kadın sporcularda aynı aktiviteyi yapan erkeklere göre daha fazla stres kırığı olmaktadır. Bu durum, kadın sporcularda görülen, yeme bozukluğu, menstrasyon düzensizliği ve osteoporoz ile birlikte giden, kadınların üçlü sağlık sorununa (female triad) bağlanmaktadır. Kadınlarda kemik kitlesi azaldıkça stres kırığı ihtimali artar.
Sürekli idman ve maç yapan, dinlenmeye fırsat bulamayan sporcularda daha sık kırık olur. Uzun mesafe koşucuları, tenis ve basketbol ve futbol oynayanlar, jimnastikçiler bu konuda dikkatli olmalıdır.
Tedavi
Tedavinin en önemli kısmı istirahattır. Kırıklı sporcular, kırık meydana getirmiş olan aktivitelerine 6-8 hafta ara vermelidir. Çoğu kırık bu süre içersinde iyileşir. Eğer kırığı yapan aktiviteye erken olarak başlanılırsa, kırık çok daha zor iyileşir. İyileşmeme problemi aylarca sürebilir.
Korunma
Herhangi bir spor aktivitesine yavaş yavaş başlayın. Mesela, spora başlar başlamaz ilk günden 10 km koşmaya kalkmayın. Daha kısa mesafe ile koşulara başlayın, haftalık sürelerle mesafeyi artırın. Bir diğer tedbir de bir gün ara vererek koşmak olabilir.
Yediklerinize dikkat edin. Dengeli beslenmeye çalışın. Yeterli miktarda kalsiyum almaya gayret edin.
Spor malzemelerinizi iyi seçin. Özellikle ayakkabılarınıza dikkat edin. Eskimiş, şok absorbe edici özelliği azalmış ayakkabılar giymeyin.
Koşu esnasında ağrı başlarsa, spora ara verin; birkaç gün içinde ağrılar geçmez ise bir ortopediste görünün.
Spor yaparken ortaya çıkabilecek sağlık sorunlarından birisi de sıcak çarpmasıdır. Sıcak havalarda yoğun ve uzun süreli aktiviteler esnasında olabilir. Yeteri kadar sıvı almadan, sıcak havalarda yapılacak egzersizler bu açıdan risklidir.
Su Kaybı
Sıvı azalması (dehidratasyon) sporcular için ciddi risk taşır. Az miktarda olan eksilmelerde (vücut ağırlığının % 2’sinden daha az) performans azalır ve sıcak çarpması riski başlar. Vücut ısısının yükselmemesi için yeterli miktarda sıvı alınmalıdır. Bir yetişkinin günlük ortalama su ihtiyacı 2.5 litre kadardır. Eğer egzersiz yapılıyorsa, bu miktara saat başı 1.5-2.0 litre ilave etmek gerekir. Sporcunun egzersize başlamadan, egzersiz yaparken ve bittikten sonra sıvı alması uygun olur.
Sporcular aşırı miktarda protein, kafein ve alkol alımından kaçınmalıdır. Çünkü bu maddeler idrar miktarını artırarak su kaybına sebep olur.
Elektrolit Kaybı
Sodyum, klor, potasyum, magnezyum gibi elektrolitler ter ile vücuttan atılır. İyi kondisyon kazanmış ve çevre şartlarına uyum sağlamış sporcular daha az sodyum kaybederler. Bir litre terde ortalama 2.9 gram tuz bulunur. Elektrolitlerin kaybı kramplara ve daha ciddi sağlık sorunlarına sebep olabilir. Bu nedenle sıcak havalarda tuz ihtiyacının arttığı bilinerek diyet düzenlenmelidir.
Sıcak Çarpmasının Tipleri
Sıcak çarpmasının en hafif şekli, kramplardır. Daha sonra sıcak bitkinliği gelir. En ciddi olanı ise sıcak çarpmasına bağlı gelişen komadır. Sıcak havalarda yapılan aktiviteler esnasında aşırı teleme olur; sporcu su ve elektrolit kaybeder. Olay devam ederse, vücut kendi kendisini soğutamaz hale gelir ve vücut ısısı yükselmeye başlar. Isı 40-41 dereceye kadar çıkabilir. Bu safhadan sonra, hayatı tehdit eden koma hali gelişir.
Kramplar: Daha önce anlatılmıştı, bu nedenle bu bölümde sıcak bitkinliğinden ve komasından bahsedilecektir.
Sıcak Bitkinliği: Sıcağa karşı kalp-damar sisteminin verdiği cevap yetersiz kalınca ortaya çıkar. Sıvı kaybı nedeniyle cilde, kaslara ve organlara olan kan akımı azalır. Kan basıncı düşer, hatta bayılmalar olabilir. Cilt soluktur, terleme vardır. Halsizlik fazladır. Bu durumda sporcu serin bir ortama alınmalı ve sıvı ve elektrolit verilmelidir. Ağızdan içecek olarak verilmesi yeterli olabilir; kusmaları varsa, damardan sıvı vermek gerekir.
Koma: Sık görülmez. Hayatı tehdit eden ciddi bir sağlık sorunudur. Vücudun ısı düzenleme mekanizması bozulmuştur. Hararet 41 dereceye kadar çıkar. Cilt kurudur, terleme durmuştur, kan basıncı düşüktür. Zamanla koma hali gelişir. Tedavisi acildir. Hemen soğutma işlemine başlanılmalıdır. Buzlu su ile doldurulmuş küvete konulabilir; fan da faydalı olur. Bu sırada damarda sıvı verilmelidir.
Sıcağa Karşı Önlemler
Bol sıvı alınması en iyi önlemdir. Sporcunun iyi kondisyon kazanması ve çevre şartlarına uyum sağlaması (aklimitizasyon) riski azaltır. Sıcak çarpmasının erken belirtileri çıkınca hemen tedaviye başlanılmalıdır. Aksi takdirde daha ciddi durumlar ortaya çıkar.
Alınabilecek bazı önlemler:
Bir spor aktivitesine başlayacaksanız, susuzluk hissetmeseniz bile bol sıvı alın.
Sezon başlamada kondisyonunuzu yükseltin.
Sıcak havalarda aktivitenize sıkça ara verin. Kendinizi yıpratmamaya çalışın.
Sıcak havalarda, sabah veya akşam serinliğinde spor yapın.
İnce, açık renkli, gevşek örgülü giyecekler giyin. Sıkı giyinmeyin.
Sıcak çarptığına inandığınız bir kimseyi hemen serin bir yere alın, kıyafetlerini çıkarın, soğutmaya çalışın ve bol sıvı verin. Kana en hızlı biçimde ulaşacak olan sıvının soğuk su olduğunu unutmayın.
Hiçbir sporcu yaralandıktan sonra sürekli kenarda kalmak istemez. Spor hekimlerinin görevi de sporcuyu mümkün olduğu kadar erken olarak iyileştirip spora dönmesini sağlamaktır. Dikkat edilmesi gereken nokta şudur; zamanından önce spora başlanınca sakatlık tekrarlayabilir. Tedavi süresi de uzar gider.
Spor yaralanması olunca, erken teşhis, doğru ve zamanında tedavi ve çok iyi bir rehabilitasyon programı sporcunun eski aktivite seviyesine gelmesini sağlar.
Spora erken dönebilmek için önemli noktalar:
Spor yaptığınız sürece fizik kondisyonunuzu yüksek tutun.
Yaralanır yaralanmaz, erken olarak doktora gidin ve doğru biçimde tedavi olun.
Tam bir fonksiyonel rehabilitasyon programı uygulayın.
Yaralı iken kondisyonunuzu yüksek tutmaya çalışın.
Geleceğiniz için pozitif düşünceli ve gayretli olun.
Geri Dönüş Planı
Spora erken dönmek için bir seri adımı düzenli ve bilinçli olarak atmak gerekir. Her adımın doktor ve fizyoterapist tarafından düzenlenmesi ve kayıt edilmesi gerekir.
Erken dönemde, istirahat, buz uygulaması, yüksekte tutma ve baskılama önerilir. Yaralanmanın şiddetine göre alçı, cihaz veya ameliyat gerekebilir.
Tedavi esnasında fizik kondisyonun korunmasına çalışılır. Yaralı bölge istirahata alınsa bile vücudun diğer bölgeleri aktif tutulur. Mesela, bir koşucunun bacağında yaralanma varsa su içinde yürüme veya sabit bisiklete binme tavsiye edilir. Ayağının birisi alçıda olan bir sporcunun bile yapabileceği egzersizler vardır. Bu egzersizlerin ara verilmeden yapılmalıdır.
Nekahat döneminde eklemlere hareket ve kaslara güç kazandırılmaya çalışılır. En erken dönemde aktif ve pasif hareketler yapılır. Bu dönemde germe egzersizlerinin de faydası çoktur. Kas güçleri, elektriksel uyarıcılar kullanılarak veya basit güç idmanları ile artırılır.
Kaslar yeterince güçlenince fonksiyonel idmanlara başlanılır. Mesela bacaklarından sakatlanmış bir kimseye yürüyüş ve hafif koşular yaptırılır, ip atlatılır. Denge, çeviklik ve maharet artırıcı egzersizlere de bu dönemde başlanılır.
Şişlik ve ağrı kalmazsa, eklem hareketleri tam olarak kazanılırsa, kaslar güçlenirse ve sporcu eski çevikliğine ve dayanıklılığına kavuşursa yaptığı sporun özel idmanlarına başlar; futbolcu ise sahaya, tenisçi ise kortlara girer. Bu dönemde koruyucu cihaz kullanmak ve bandaj gerekebilir.
Yaralanmanın tekrar etmemesi için spora başlamadan ısınma hareketleri yapılmalı, egzersizlerden önce ve sonra buz uygulamasına devam edilmelidir.
SPOR YARALANMALARINDAN KORUNMA
Spor yaralanmalarından korunmak için genel öneriler şöyledir:
Yapılacak spora uygun biçimde fizik kondisyonunuzu yükseltin. Kaslarınız dayanıklı, güçlü ve kuvvetli, eklemleriniz esnek ve hareketli olsun. Yeterli çevikliği kazanmış olun. Kalp ve akciğer fonksiyonlarınız üst düzeyde olsun.
Yaptığınız sporun kurallarını öğrenin ve bunlara uyun.
Spora uygun koruyucu tedbirler alın. Futbolcu iseniz baldırlık kullanın, voleybolcu iseniz koruyucu dizlik , bisiklete binecekseniz kask takın, v.b
Spor malzemelerinin doğru kullanımını öğrenin ve uygulayın. Mesela, kayak yapıyorsanız, ayakkabınızı kayağa doğru bağlayın…
Spora başlamadan önce ısınmayı ihmal etmeyin.
Hasta ve yorgun olduğunuzda spor yapmayın.
Spor yaptığınız alanını ve onun zeminini iyi seçin.
Hava durumu gibi çevre şartlarına dikkat edin.
Aşırı sıcak, soğuk havalarda veya yüksek irtifada spor yapacaksanız öncelikle vücudunuzun bu şartlara uyum sağlamasını bekleyiniz (aklimitizasyon), sonra spor yapınız.
Bu genel ilkelerden ayrı olarak her spor dalı için özel önlemler de almak gerekir.
Basketbol Yaralanmalarından Korunma
Basketbol yaralanmalarından korunmak için şunlar önerilir:
Vücudunuzu ısıtın ve germe egzersizlerinizi yapın. Soğuk adaleler daha çabuk yaralanır. Isınma için önce yürüyün ve sonra yavaş yavaş koşun. Hafif terleyince germe egzersizlerini yapın.
Sadece kendi pozisyonunuzda oynayın. Diğer sporcuların sahanın neresinde olduğuna dikkat edin, çarpışma ihtimalini azaltın. Rakibinizi tutmayın, çekmeyin, itmeyin, tehlikeli biçimde engellemeyin. Basketbol tekniğine uygun şekilde pas ve şut atın.
Basketbola uygun ayakkabı seçin, kalın pamuklu çoraplar giyinin. Bunlar teri emer ve ayağı destekler. Ayak bilekliği takarsanız dönmeleri önleyebilirsiniz.
Yastıkçıklı dizlik ve dirseklik takın; bunlar ezilmeleri, çizilmeleri önler.
Ağzınızı ve dişlerinizi korumak için ağzınızın içine koruyucu yerleştirin.
Gözlük takıyorsanız, kırılmaz cam veya gözlük koruyucusu kullanın.
Oynarken takı takmayın ve sakız çiğnemeyin.
Açık havada oynuyorsanız, zemine dikkat edin; çıkıntılar, çukurlar olmasın. Kapalı sahada oynuyorsanız, zemin tozlu ve ıslak olmaması gerekir.
Dış sahada hava şartları da önemlidir. Akşam vakti oynuyorsanız sahanın iyi aydınlatılmasını sağlayın.
Kenar çizgiler duvarlara, oturma yerlerine ve çeşmelere yakın olmamalı ve pota arkalarındaki duvar yastıklarla örtülmelidir.
Basit yaralanmalarda ne yapmanız gerektiğini biliniz ve uygulayınız.
Maçlarda tıbbi yardım verecek şartları sağlayınız.
Futbol Yaralanmalarından Korunma
Vücudunuzu ısıtın ve germe egzersizlerinizi yapın. Soğuk adaleler daha çabuk yaralanır. Isınma için önce yürüyün ve sonra yavaş yavaş koşun. Hafif terleyince germe egzersizlerini yapın.
Bacağınızın ön kısmında, cildin hemen altında kemik vardır, darbeler bu kemiği yaralamasın diye plastik koruyucu takın
Kramponlu ayakkabılar giyin. Tabanı uzun vidalı ayakkabılar yaralanma riskini artırır ama ıslak ve kaygan zeminlerde giyilmesi gerekir.
Yağışlı havalarda sentetik, su emmeyen toplar ile oynayınız. Deri toplar su emer ve ağırlaşır; yaralanma riskini artırır.
Kale direklerine dikkat edin, altında oturmayın, ağlara asılmayın; direklerin devrilmesi ciddi sağlık sorunları yaratabilir.
Oyun alanının yüzeyi iyi durumda olmalıdır. Çukurlar doldurulmalı, çıplak bölgeler çimlendirilmeli ve çöplerden arındırılmalıdır.
Sporcular basit yaralanmalarda ne yapması gerektiğini bilmeli ve uygulamalıdır.
Maçlarda tıbbi yardım verecek şartlar sağlanmalıdır.
Yüzme Sporunda Alınacak Tedbirler
Vücudunuzu ısıtın ve germe egzersizlerinizi yapın. Soğuk adaleler daha çabuk yaralanır. Isınma için önce yürüyün ve sonra yavaş yavaş koşun. Hafif terleyince germe egzersizlerini yapın.
Nasıl yüzüleceğini öğrenin ve yalnız başınıza yüzmeyin. Cankurtaran gözetiminde yüzün. İyi yüzme bilmiyorsanız can yeleği giyinin.
Yorgunsanız, üşüyorsanız veya çok ısındıysanız yüzmeyin.
Sığ sulara dalmak için atlamayın. Bu nedenle her yıl yüzlerce insan boyun ve sırt yaralanması sonucu felç olmaktadır.
Havuzda yüzüyorsanız derinliğin ne kadar olduğunu öğrenin.
Atlama tahtasının ucundan dalın. Tahta üzerinde koşmayın. Mümkün olduğu kadar uzağa atlayın ve suya dalar dalmaz sizden sonrakilere yer açmak için uzaklaşın. Atlama tahtasından her seferinde bir kişi atlamalıdır.
Dere veya nehirde yüzüyorsanız suya koşarak gelip balıklama atlamayınız. Su altında kaya ve onun gibi tehlikeli cisimler olabilir.
Sürekli yağışlardan sonra nehirlerde veya göllerde yüzmeyin, şiddetli su akıntısı, sel olabilir. Su kirlenebilir ve derinliği değişebilir.
Açık havada yüzecekseniz hava raporunu dinleyiniz. Fırtına çıkabilir, sis bastırabilir. Su elektrik çeker ve yıldırım tehlikesi olabilir.
Alkol içtikten sonra suya girmeyin. Alkol karar verme mekanizmalarını etkiler, hareketleri yavaşlatır ve görüşü bozar, soğuğun etkisini artırır ve yüzmeyi zorlaştırır.
Sporcular basit yaralanmalarda ne yapması gerektiğini bilmeli ve uygulamalıdır.
Yarışmalarda tıbbi yardım verecek şartlar sağlanmalıdır.
Tenis Yaralanmalarının Önlenmesi
Vücudunuzu ısıtın ve germe egzersizlerinizi yapın. Soğuk adaleler daha çabuk yaralanır. Isınma için önce yürüyün ve sonra yavaş yavaş koşun. Hafif terleyince germe egzersizlerini yapın.
Beton, asfalt ve sentetik zeminli kortlarda oynamaktan sakının. Ayakkabınızın tabanı şok absorbe edebilecek özellikte olmalıdır.
Ayak bileği burkulmalarını önleyecek destekleri olan tenis ayakkabılarından giyinin. Ayakkabıya destek olması için çorabı çift giyin.
Elinizin su toplamaması için raketin sapını sık sık temizleyin.
Servis atarken veya baş üstü toplara vururken belinizi aşırı şekilde geriye bükmeyin.
Ayakların uzun süreli kullanılması topuk dikeni oluşumuna (plantar fasiit) yol açabilir. İstirahatı ihmal etmeyin. Ayakkabının içinde tabanlık olması da fasiiti önleyebilir.
Sporcular basit yaralanmalarda ne yapması gerektiğini bilmeli ve uygulamalıdır.
Tenis müsabakaları esnasında tıbbi yardım verecek şartlar sağlanmalıdır.
Voleybol Yaralanmalarının Önlenmesi
Vücudunuzu ısıtın ve germe egzersizlerinizi yapın. Soğuk adaleler daha çabuk yaralanır. Isınma için önce yürüyün ve sonra yavaş yavaş koşun. Hafif terleyince germe egzersizlerini yapın.
Dizlerinizi darbelerden korumak için dizlik takın.
Dizlere kadar inen ve yastıkçıklarla desteklenmiş şortlar giyinin. Bu şekilde uyluğunuzu yere çarpmalar sırasında oluşacak yanmalardan ve sıyrıklardan korumuş olursunuz.
Ayakkabınız ark destekli ve ayak bileğini burkulmalardan koruyacak özellikte olmasına dikkat edin. Tabanı şok absorbe edecek özellikte olmalıdır.
Voleybol oynanan alanın tavanı yeterli yükseklikte olmalıdır.
Voleybol ağı çelik tel ile desteklenmiş ise bu kısımlar yumuşak maddeler ile kaplanmalıdır.
Ağa asılmayın ve tutup çekmeyin; üzerinize devrilebilir.
Diğer oyuncular ile çarpışmamak için bağırarak arkadaşınızı uyarınız.
Oyun alanın yüzeyi önemlidir; açık havada oynuyorsanız cam gibi keskin şeylerin olmamasına dikkat ediniz.
porcular basit yaralanmalarda ne yapması gerektiğini bilmeli ve uygulamalıdır.
Voleybol müsabakaları esnasında tıbbi yardım verecek şartlar sağlanmalıdır.
Kayak Yaparken Dikkat Edilecek Noktalar
Mümkünse bir arkadaş ile beraber kayılmalıdır. İki kayakçı birbirlerinin görüş mesafesinden mümkünse çıkmamalı; birisi gözden kaybolursa diğeri durup onu beklemelidir.
Her günün başlangıcında kayakçılar önce yavaş kayarak ısınmalı, sonra kaymaya başlamalıdır.
Kayılacak pist üzerindeki kayalar, buzlar dikkate alınmalıdır. Hava şartlarına ve yüzeyin buz , tozlu kar veya yumuşak kar oluşuna göre düzenlenmeler yapılmalıdır.
Hava şartlarına uygun kıyafetler seçilip giyilmeli, başlık ve eldiven takılmalıdır.
İyi bir kayak hocasında ders alınmalı, güvenli bir şekilde nasıl kayılacağı, durulacağı ve düşüleceği öğrenilmelidir.
Kayakçılar bilinen yerlerin dışına kayarak çıkmamalıdır.
Bağlamalar ve kayaklar kaymaya başlamadan önce kontrol edilmelidir
Aktiviteden önce ve sonra bol su içilmelidir.
